A Galicia épica que aínda nos sostén

Existe unha Galicia que non adoita aparecer nos discursos oficiais nin nos grandes informes económicos. Unha Galicia calada, case secreta, feita de homes e mulleres que marcharon porque non tiñan outra opción e que, aínda así, levaron consigo unha dignidade que hoxe, en pleno século XXI, seguimos necesitando para entendernos como pobo. Non é a Galicia do tópico —nin a resignada, nin a melancólica, nin a sempre en fuga—, senón a Galicia épica: a que converte a necesidade en coraxe e a supervivencia nunha forma de nobreza.

A morte recente de Cipriano Gil, aquel galego que chegou a ser alcalde de Ermua nos anos máis escuros do terrorismo, volveu abrir esa porta á memoria colectiva. El era un de tantos, pero tamén un deses que encarnan un símbolo maior: alguén que, tendo saído dunha terra castigada pola pobreza e o abandono histórico, acabou asumindo responsabilidades públicas nun lugar que tampouco era fácil. Non falamos só dun alcalde; falamos do fillo dunha Galicia que empurrou a miles dos seus a buscarse a vida lonxe e que, aínda así, os formou nunha ética que, sen decatarse, acabou sostiñendo a outros territorios.

Cando un observa a traxectoria daquela xeración emigrada entre os anos 50 e 90, o primeiro que sorprende non é a precariedade inicial —a famosa maleta de cartón tantas veces evocada—, senón a sobriedade coa que viviron os seus sacrificios. Non contaban as súas penurias como queixa, senón como reconto. Non necesitaban facer épica porque a épica estaba en cada xesto: na dobre xornada laboral, no diñeiro enviado a casa, na capacidade de criar fillos nun entorno descoñecido, no respecto gañado en barrios e fábricas que ao principio os miraban como forasteiros.

Un pensa en Cipriano Gil, pero tamén en tantos galegos anónimos que acabaron sendo piares comunitarios en Euskadi, Cataluña, Suíza ou Alemaña. Panadeiros que abrían de madrugada, mineiros que se deixaban a vida baixo terra, costureiras que traballaban sen descanso, mecánicos que levantaron talleres desde cero, enfermeiras que sostiveron hospitais enteiros. Xente que aportou máis do que recibiu; que reconstruíu lugares rotos, que coidou dos seus e dos demais.

Esa é a épica que merece ser contada: a do heroe cotián que nunca pediu selo.

Desde a socioloxía, a emigración galega estudouse a miúdo como un fenómeno demográfico ou económico. Pero o seu verdadeiro impacto é moito máis profundo: moldou o noso carácter. O galego emigrante aprendeu a habitar dous mundos ao mesmo tempo. Aprendeu a dureza de comezar de cero e a tenrura de conservar a orixe. Aprendeu a falar sen ruído, a negociar sen estridencias, a convivir entre diferenzas. E esa aprendizaxe, transmitida de pais a fillos, é probablemente un dos patrimonios culturais máis valiosos que temos.

Calquera que medrou escoitando historias dun avó en Caracas, dun tío en Zürich ou dunha irmá en Barcelona entende perfectamente esta mestura de orgullo e tristeza que atravesa a memoria migrante. A Galicia épica non é só a dos que se foron: é a dos que quedaron esperando, a das nais que recibían cartas cada dous meses, a dos nenos que medraban con noticias fragmentadas dun pai que traballaba en Francia e que volvía en agosto cun coche cheo de agasallos e silencios.

Por iso, cando hoxe falamos de “diáspora”, facémolo cunha naturalidade que en realidade agocha unha renuncia estrutural: Galicia leva máis de cen anos expulsando aos seus. Pero tamén cun orgullo lexítimo: nunca deixamos de estar presentes no mundo.

O que esta xeración deixou non foi só prosperidade material para as súas familias; deixou un exemplo de comportamento público, de compromiso, de ética do traballo. En Ermua, Cipriano Gil representou esa mestura de firmeza e discreción que tanto asociamos co galego: un liderado sereno, resistente, sen protagonismos. E non foi o único. En Euskadi houbo miles de galegos integrados no tecido social en momentos difíciles; en Cataluña, xeracións enteiras impulsaron barrios enteiros con cooperativas e asociacións veciñais; en Madrid, moitos sostiveron o pequeno comercio que daba vida aos barrios obreiros.

Hoxe, cando falamos de crise demográfica, de desesperanza xuvenil ou de fractura social, conviña lembrar que Galicia xa superou antes retos xigantescos. E fixoo non por deseño institucional, senón pola fortaleza das súas xentes.

Non se trata de idealizar o pasado. Trátase de lelo a favor do presente. Porque a Galicia épica non só narra unha emigración, senón unha actitude: a capacidade de resistir sen perder a dignidade, de construír futuro mesmo cando o presente era inhóspito. A capacidade de converter a vulnerabilidade en forza e o desarraigo en comunidade.

Quizais hoxe necesitamos volver a mirarnos nese espello. Non para repetir as súas traxectorias —oxalá ninguén teña que marcharse por obrigación—, senón para recuperar a súa forma de estar no mundo: nobreza, serenidade, compromiso e sentido de comunidade.

Cipriano Gil e tantos outros non só representan unha Galicia que foi. Representan unha Galicia que aínda pode ser. Unha Galicia que, sen facer ruído, sostivo pobos enteiros fóra das súas fronteiras e que hoxe pode volver a soste…